Manastiri i crkve

Predeli u oblasti Kosanice i Gornje Toplice u svojim nedrima kriju tragove i stranice srednjevekovne prošlosti srpskog naroda. Na ta vremena danas podsećaju Nemanjine zadužbine, zatim manastirišta, crkve i crkvišta. Ima ih još u tragovima i ruševinama. Neki su u novije vreme otkriveni, drugi obnovljeni ili se tek podižu.

Znalci kažu da nema naselja u kuršumlijskom kraju u kome nema takvih tragova. Zna se da su u srednjem veku u Vlahinji, Grabovnici, Zebicama, Trpezama, Bogujevcu i još nekim seoskim predelima postojali manastiri. U njima su, u divnom prirodnom okruženju, kao retko gde, u prošlosti ovoga kraja, utočište našla manastirska bratstva na svom uzvišenom zadatku očuvanja duhovne i nacionalne samobitnosti. Ona su, u tišini vekova, obavljala svoju svetu misiju.

Sasvim je izvesno da su u gotovo svakom od 90 naselja u oblasti Kosanice i Gornje Toplice postojale ili postoje svetinje. Nemanjići su na ovim prostorima začeli srpsku duhovnost, podižući hramove, starije od Hilandara i čuvene saborne crkve u Parizu Notre Dame de Paris. Tačnije, crkva Sv. Nikole u Kuršumliji, zadužbina Stevana Nemanje, po datumu gradnje, starija je od Hilandara 32, a od pariskog Notr Dama 92 godine.

Razumljivo je, ističu poznavaoci srednjevekovnih prilika na ovom prostoru, što ovu oblast, kao nerazdvojnu celinu, nazivaju Kosaničkom Svetom Gorom, Kosaničkim Atosom, jer ima toliko svetinja kao Sveta Gora.

Hram Svetog Nikole je jedan od najstarijih spomenika u Srbiji. Nemanjinu bogomolju čine trodelni oltarski prostor sa kupolom na sredini i jednim manjim odeljenjem na južnoj strani, koje je najverovatnije bilo predviđeno za grobnicu ktitora. Uz zapadnu stranu, za vreme vladavine Stevana Prvovenčanog, dograđena je spoljna priparta sa dve visoke kule. Za vreme Kralja Milutin dograđena je kapela.

Posle 323 godine u manastiru Svetog Nikole u Kuršumliji obavljaju se bogosluženja i nastavlja se duhovni život monaha. Predstoje radovi na uređenju manastirskog kompleksa.

Manastir Svete Bogorodice sagradio je Stevan Nemanja  i posvetio ga svojoj ženi Ani, koja je, neko vreme bila monahinja i prva igumanija. Manastir je smešten na ušću Kosanice u Toplicu. Manastirska crkva je bila jednobrodna građevina sa zidnim ikonostasom.

Bogorodičin manastir je bio aktivan do 1690. godine, a u vreme Turskih pustošenja doživeo sudbinu muškog manastira Svetog Nikole.

Vernici ovu duhovnu svetinju nazivaju „Petkovača“ i svake godine, na Veliki petak, u njenoj porti okuplja se hiljade građana na tradicionalni narodni sabor. Ovaj spomenik je stavljen pod zaštitu kao nepokretno kulturno dobro od izuzetnog značaja.

Crkva Svete Trojice u Kuršumliji sagrađena 1902. godine. Nalazi se u centru grada.

Ova crkva se znatno razlikuje od ostalih crkava ovog kraja po svojoj orjentalnoj ahitekturi i monumentalnosti. Pripada moravskoj graditeljskoj školi. Dužina crkve sa oltarom je 21 m, širina 7 m, a visina 12 m. Crkva je oslikana 2000. godine, a ikonostas u duborezu izgrađen je 2002. godine.

U dvorištu crkve nalazi se spomen česma, a s leve strane parohijski dom.

Crkva Svetog Preobraženja izgrađena je 2013. godine, s blagoslovom patrijarha Srpske pravoslavne crkve Njegovog preosveštenstva g. Irineja.

Nalazi se na vidikovcu naspram hotela „Radan“. Do nje se dolazi pešačkim mostom veoma atraktvnog izgleda. Sa ovog vidikovca se pruža veličanstven pogled na banjsko naselje i okolinu. Crkvenim stepenicama stiže se do „Etno krčme“, a dalje pešačkom stazom do svetinje Svetog Lazara.

Crkva Svetog velikomučenika Lazara od centra Prolom Banje udaljena  je 2,5 km. To je jedina crkva brvnara u Toplici i na jugu Srbije, koju su da bi sačuvali uspomenu na ahitekturu starog karaja sagradili doseljenici sa Golije 1890. godine.

Prema predanju u njoj  se pričestio deo srpske vojske pred odlazak u boj na Kosovo. U dvorištu ove crkve nalaze se šest spiralno uvijenih stabala šljive, a legenda kaže da su vojnici posle pričešća šest puta obilazili crkvu moleći se za pobedu na Kosovu. Šljive su se uvijale u smeru u kome se vojska okretala. Vremenom, su stara stabla nestajala, nicala su nova i uvijala se ali ih je uvek bilo svega šest.

U Štavi, selu na istočnoj padini Kopaonika, zapadno od Kuršumlije i Lukovske Banje, na udaljenosti  osam kilometra od Lukova, nalazi se jedan od najznačajnih i nazanimljivijih hramova u oblasti Toplice i Kosanice.

Reč je o crkvi Svetog Mine, koja je, zahvaljujući naporima Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Nišu, zaštićena, pošto su na njoj izvedni konzervatorsko-restauratosrki radovi a delimično je ispitana i nekropola. Bogomolja je poznata po očuvanom živopisu.

Najstarije verovanje kaže da je crkva sagrađena 37 godina posle Kosovskog boja. Ovde se prema predanju sklonio najveći broj preživelih srpskih vitezova koji su tu, u skrovitom mestu, bojeći se turske odmazde, proveli ostatak života. Tu su živeli i sahranjivani su u zajedničkoj grobnici.

Kumstvo umesto sukoba

U susedom selu Mrče – kaže legenda – stolovao je vojvoda Mrkša, po kome je to naselje  dobilo današnji naziv. U tom selu tada su postojala dva hrama, od kojih je jedan bio dvorska crkva.  U njenoj blizini vojvoda Mrkša je imao svoj dvor, a na visini Belasica, na obali Kulskog potoka “bijelu kulu“. Njegovo se „carstvo prostiralo od Kopaonika i Jastrepca do doline Toplice“.

Jedan vojvoda iz sela Štave, kaže dalje predanje, iskoristio je odsustvo vojvode Mrkše, inače istaknutog vlastelina na dvoru Vuka Brankovića u Vučirtinu, i sa svojim susedima porušio crkvu u selu Mrče, sagradivši od nje novu bogomolju, ali u svom selu, pošto u Štavi nije bilo nijednog hrama. Saznavši za to po povratku u selo Mrče, vojvoda Mrkša sakupi “silnu vojsku“ i „krenu u obračun sa Štavljanima“.

Međutim, stanovnici Štave, da bi sačuvali crkvu i izbegli sukob, sačekaju vojvodu i ispred njega iznesu četrdesetoro nekrštene dece. Videvši to, Mrkša odustane od pohoda, okume se i tako izbegnu stradanje.

Na uzvišenju, na ušća kod Kosanice u Toplicu, sa desne strane Topličke magistrale nalaze se konzervirani temelji impozantne građevine za koju stručnjaci kažu da potiče iz šestog, odnosno sedmog veka.

U pitanju je bazilika, čiji je značaj u tome što doprinosi istraživanju  i proučavanju tradicije i kontinuiteta  viznatijskog  i srednjovekovnog neimarstva na srpskim prostorima, pošto je drevna građevina, zidana u justinijanskom i postujstinijsnskom periodu, a da su kasnije nadragdnje nastale u 12. veku, u doba Nemanjića.

U centru Lukovkse Banje postojala je crkva Svetog Đorđa. Predanje kaže, da ona potiče iz doba Nemanjića, a porušili su je Turci. Oko crkvišta koje je uništeno prilikom izgradnje puta, na Đurđevdan okupljao se narod. Uz blagoslov Episkopa Niškog Irineja, AD “Planinka“ izgradila je novu crkvu na drugoj lokaciji, na Nenadovom kamenu – 975 m n.v.  iznad centralnog dela banje. Ovaj duhovni hram, izuzetno je atraktivan s obzirom da prestavlja izvanredan vidikovac kako na Banju tako i bližu okolinu.

Do crkve vode dve „Staze zdravlja“, prva je duga 900 m, veoma naporna za pešake, i predviđena za sportske i rekreativne aktivnosti, dok je druga lakša, te turisti idu zaobilaznim putem sa znatno manjim usponom, u dužini od 2 km. Na ovom prostoru uređen je  i vidikovac, veoma atraktivan za fotografisanje okoline, a stepenicama je povezan sa crkvom.

Na ulasku u Lukovsku Banju u zaseoku Babići, na seoskom groblju nalazi se crkva Svetog apostola Petra i Pavla. Prema narodnom verovanju crkvu je podigao kralj Milutin, za vreme čije je vladavine u ovom kraju postojalo nekoliko topionica rude za preradu olova, bakra, srebra i zlata. Porušena je za vreme Turaka, a obnoljena 1871. 1895. i 1983. godine nakon zemljotresa. Dužina crkve sa oltarom iznosi oko 10 m, širina i visina po 5 m. Od Lukovske Banje udaljena je 15 minuta hoda, a od Kuršumlije 34 km.

U Gornjj Mikuljani, na skrovitom mestu nalazi se crkva Svetih Vrača, čiji je početak izgradnje prema predanju, blagoslovio i temelj osveštao Sveti Sava.

Na taj važan događaj, kažu, podseća trouglasti kamen, koji se i sada čuva u ovoj bogomolji.

U narodu vlada verovanje da je crkva u Gornjoj Miljuni bila manastirkska bolnica i da su u njoj leka nalazili kaluđeri i monahinje iz Nemnjinih svetinja u Kuršumliji i drugih manastira i hramova